Aruz ölçüsü veya Aruz vezni aslında Arap şiirine özgü bir ölçüdür ve adını da Arapçadan almaktadır. Ancak zamanla Osmanlı İmparatorluğu'nda da popülerlik kazanmış ve Divan şiirinin vazgeçilmezi haline gelmiştir. Bu ölçü, hecelerin uzunluk-kısalığına ya da açık-kapalılığına göre belirlenir. Yani bir bakıma, şiirin ritmini oluşturan nabız gibidir.
Türkiye'de aruz ölçüsü, özellikle Baki, Fuzuli, Nedim gibi usta şairlerin eserlerinde karşımıza çıkar. Ancak, 20. yüzyılda halk şiiri ve serbest ölçüyle yazılan şiirlerin yükselmesiyle birazcık gölgede kalmıştır. Bununla birlikte, son yıllarda genç şairlerin bu eski ölçüye olan ilgisi tekrar artmış durumda.
Edebiyat çevrelerinden edindiğimiz bilgilere göre, genç şairler aruz ölçüsünü modern temalarla birleştirerek yeniden popüler hale getiriyor. Bu da gösteriyor ki, geleneksel ve modern, el ele verdiğinde eşsiz bir uyum yakalanabiliyor.
"Aruz" kelimesinin kökü çok yönlü anlamlar taşır: "gökyüzü", "delilik", "devenin adımları" ve hatta "çadırın merkez direği" gibi. Bu kelimenin edebi bağlamda hangi kök anlamdan türediği kesin olarak bilinmese de, devenin adımlarının ritminden veya belirli bir tempoyla vurulan tokmak seslerinden esinlendiği düşünülür. Divan şiirinde, bir çadırın orta direği nasıl çadırı ayakta tutuyorsa, aruzun da bu edebi formu ayakta tuttuğu söylenebilir. Aruz biliminin temellerini atan Arap dil bilimcisi İmam Halil bin Ahmed'tir. Bu vezin; Arap, Türk, Fars ve diğer bazı doğu edebiyatlarında sıkça tercih edilir.
Aruz, hecelerin miktarından ziyade niteliğine önem verir. Aruzla kaleme alınmış şiirlerdeki mısralar, diğer mısralarla mükemmel bir ahenk içerisinde uyumludur. Açık heceler (.) ve kapalı heceler (-) işaretlerle temsil edilir. Bir buçuk hece değerinde olan "med"li heceler ise (.-) ile gösterilir. Bu temel bileşenlerin bir araya gelmesiyle sekiz temel kalıp meydana gelmiştir:
fa'ûlün (._ ) fâ'ilün, fâ'ilât (.) mefâ'ilün (..) fâ'ilâtün (._ ) müstef'ilün ( .) mef’ûlâtü (_ _ .) müfâ'aletün (...) mütefâ'ilün (..._)
Bu kalıpların her birine, beyitlerde sıkça rastlanan tef'il, tef'ile ya da cüz adı verilmektedir.
Açık Hece Nasıl Oluşur?
Kapalı Hece Nasıl Tanımlanır?
Aruz ölçüsünde, bazı kelimelerde uzun sesli harfler görmek mümkündür. Bu harfler genellikle Arapça veya Farsça kökenli kelimelerde yer alır. Örneğin “sâ-tır” kelimesindeki “sâ” hecesi bir kapalı hece olarak kabul edilir.
Divan şiirinde temel ölçü birimi aruzdur. Bu ölçü, kelimelerdeki uzun ve kısa hecelerin belirli bir düzenlemeyle kullanılmasını içerir. Beyit, yani iki dize, Divan şiirinin ana yapısını oluşturur.
Aruz kalıplarını anlamak için örnekleri şu şekilde inceleyebiliriz:
A) Temel Kalıplar
B) Karmaşık Kalıplar
